Praca podczas upałów a obowiązki pracodawcy i prawa pracowników

Autor: Tadeusz M. Nycz

W artykule omówiono zagadnienia związane z organizacją stanowisk pracy i środowiska pracy w wysokich temperaturach spowodowanych warunkami atmosferycznymi. Uwzględniono zarówno obowiązki pracodawcy, jak i uprawnienia pracownika w aspekcie wykonywania pracy w warunkach bezpiecznych i higienicznych.

Zasadniczo organizm człowieka nie jest przystosowany do szybkiego dostosowywania się zarówno do wysokiej, jak i niskiej temperatury. Potrzeba dopiero pewnego dłuższego czasu, aby nasz system odpornościowy przestawił się na funkcjonowanie w nietypowej, np. podwyższonej temperaturze. 

Szczególnie negatywnie oddziałują na organizm częste zmiany temperatury, to znaczy: kilka dni upałów, ochłodzenie, i znowu kilka dni upałów... Tego rodzaju huśtawki pogodowe, zwłaszcza dla osób w podeszłym wieku, są niekiedy nawet niebezpieczne. 

Sprawność odpornościowa pracownika na zmiany temperatury jest oczywiście brana pod uwagę przy ustalaniu wymagań w zakresie bhp w przypadku wykonywania pracy w podwyższonej temperaturze. Organizm człowieka właściwie najlepiej funkcjonuje w ok. 18-20^oC, toteż temperatura przekraczająca 25^oC jest już tą granicą, która uzasadnia stosowanie określonych mechanizmów ochronnych. 

Podwyższona temperatura sprzyja większemu wydalaniu przez organizm wody, toteż istnieje fizjologicznie zwiększone zapotrzebowanie na uzupełnianie płynów w organizmie. Z tego powodu obowiązujące przepisy bhp nakładają na pracodawców dodatkowe obowiązki, mające zastosowanie właśnie w sytuacjach podwyższonej temperatury powietrza. 

W przypadku typowych, normalnych warunków pracy – zgodnie z § 112 zdanie 1 rozporządzenia MPiPS z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650, z późn. zm.) – pracodawca jest obowiązany dostarczyć pracownikom wodę zdatną do picia. Miejsca jej czerpania powinny być usytuowane nie dalej niż 75 m od stanowisk pracy, przy czym czerpanie wody powinno odbywać się wyłącznie z zaworów czerpalnych (§ 113 ust. 1 i 2 ogólnych przepisów bhp 

Wodą zdatną do picia jest woda zbadana pod względem higieniczno-sanitarnym jako nadająca się do spożycia przez ludzi. W przypadku wodociągów miejskich lub gminnych badania przydatności wody do spożycia przez ludzi prowadzą właściwe stacje sanitarno-epidemiologiczne Państwowej Inspekcji Sanitarnej. 

W sytuacji, gdy woda wodociągowa nie nadaje się do spożycia, pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikom inne napoje. Ilość, rodzaj i temperatura tych napojów powinny być dostosowane do warunków wykonywania pracy i potrzeb fizjologicznych.

W przypadku wykonywania przez pracowników prac szczególnie uciążliwych, pracodawca niezależnie od wody do picia jest obowiązany zapewnić pracownikom inne napoje spełniające te same, powyższe warunki. 

Zasady zaopatrzenia pracowników zatrudnionych w warunkach szczególnie uciążliwych w napoje regulują przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie profilaktycznych posiłków i napojów (Dz. U. Nr 60, poz. 279). 

Z powołanego rozporządzenia wynika, że praca w warunkach podwyższonej temperatury powietrza: 

• wykonywana na otwartej przestrzeni, przy temperaturze ponad 25^oC,
• wykonywana w pomieszczeniach zamkniętych, przy temperaturze ponad 28^oC,  

jest klasyfikowana jako praca realizowana w warunkach szczególnie uciążliwych. 

Konsekwencją tego faktu jest obowiązek pracodawcy polegający na tym, że niezależnie od zagwarantowania pracownikom wody zdanej do picia, pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikom pracującym w takich warunkach odpowiednie napoje. 

Napoje zimne, wzbogacone o odpowiednie sole mineralne i witaminy powinny być zapewnione pracownikom w ilości zaspokajającej ich potrzeby w ciągu całej zmiany roboczej. 

Wykonywanie pracy w warunkach podwyższonej temperatury powietrza, na wypadek sporu co do wielkości tej temperatury na stanowiskach pracy, obciąża pracodawcę dowodem, iż temperatura nie przekracza wielkości wskazanych wyżej. Ciężar dowodu spoczywa na pracodawcy, ponieważ on jest obowiązany zapewnić pracownikom odpowiednie, zgodne z przepisami bhp warunki pracy.

 Oznacza to, że obowiązek zapewnienia pracownikom odpowiednich napojów ma być przez pracodawcę realizowany z urzędu, a nie na wniosek pracowników. Stwierdzenie przez inspektora pracy niewywiązywania się przez pracodawcę z tego obowiązku może już skutkować odpowiedzialnością za wykroczenie przewidziane w art. 283 § 1 K.p., zagrożone karą grzywny do 30 000 złotych. 

Powszechnie obowiązujące przepisy Kodeksu pracy nie przewidują wyraźnie innych świadczeń na rzecz pracowników związanych z wykonywaniem pracy w podwyższonej temperaturze z uwagi na warunki atmosferyczne. Nie oznacza to jednak, że pracodawca z własnej inicjatywy lub na wniosek pracowników albo związków zawodowych nie może podjąć odpowiednio innych rozwiązań korzystnych dla pracowników. 

Te inne rozwiązania mogą polegać na wprowadzeniu dłuższych przerw w pracy albo odpowiednim skróceniu czasu pracy. Mimo że przepisy nie przewidują takich rozwiązań, postanowienia, korzystniejsze od przepisów Kodeksu pracy, są – zgodnie z art. 18 K.p. – w pełni dopuszczalne.

Podwyższona temperatura na stanowisku pracy może powodować u pracownika obniżoną sprawność psychofizyczną, co ma zwykle istotne znaczenie przy wykonywaniu prac szczególnie niebezpiecznych. 

W razie wykonywania prac szczególnie niebezpiecznych w warunkach podwyższonej temperatury powietrza, na pracodawcy ciąży obowiązek oceny dopuszczalności bezpiecznego wykonywania pracy z punktu widzenia sprawności psychofizycznej pracownika do pracy w takich warunkach i przy tak niebezpiecznej pracy. 

Ocena ta w pierwszym rzędzie obciąża pracodawcę, ponieważ zgodnie z art. 207 § 1 i § 2 pkt 1 K.p. pracodawca ponosi odpowiedzialność za stan bhp w zakładzie pracy, a także winien organizować pracę w sposób zapewniający bezpieczne i higieniczne warunki pracy. 

Pracownik, wykonujący pracę szczególnie niebezpieczną w warunkach podwyższonej temperatury powietrza, powinien również ocenić swoją zdolność psychofizyczną do wykonywania danej pracy i zachować się stosownie do tej oceny. 

Kompetencje pracownika do odpowiedniego w takim przypadku zachowania – polegającego na powstrzymaniu się od wykonywania pracy – wynikają z art. 210 K.p. Przepis ten w § 1 przewiduje, że w razie, gdy warunki pracy nie odpowiadają przepisom bhp i stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia ludzi, pracownik ma prawo powstrzymać się od wykonywania pracy, zawiadamiając o tym niezwłocznie przełożonego. 

Za czas takiego powstrzymania się od pracy pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia. Przesłanki opisane w powyższym przepisie mogą być spełnione np. wówczas, gdy pracownik ma wykonywać pracę szczególnie niebezpieczną, która w podwyższonej temperaturze powietrza i przy niezabezpieczeniu przez pracodawcę napojów chłodzących, może spowodować bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia pracownika albo innych osób. 

Prace szczególnie niebezpieczne zostały w szczególności wymienione w dziale IV Procesy pracy w rozdziale 6 rozporządzenia MPiPS z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bhp (j.t. Dz. U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650, z późn. zm.). 

Wśród prac o charakterze szczególnie niebezpiecznym wyszczególniono następujące ich rodzaje: 

• roboty budowlane, rozbiórkowe, remontowe i montażowe prowadzone bez zatrzymania ruchu zakładu pracy lub jego części,
• prace w zbiornikach, kanałach, wnętrzach urządzeń technicznych i w innych niebezpiecznych przestrzeniach zamkniętych,
• prace przy użyciu materiałów niebezpiecznych,
• prace na wysokości.

 Podmioty organizujące tego rodzaju prace o charakterze niebezpiecznym powinny szczególnie zwracać uwagę w okresach dużych upałów na właściwe zapewnienie pracownikom odpowiednich napojów chłodzących, ponieważ zaniedbania w tym zakresie mogą prowadzić do szczególnie znamiennych w skutkach wypadków przy pracy, za których odpowiedzialność mogą ponosić pracodawcy w związku z dopuszczaniem pracowników do pracy w warunkach naruszeń przepisów bhp.